Ziektebeeld
Bipolaire stoornis

Vrijwel alle mensen met een bipolaire stoornis hebben last van perioden van (hypo)manie en perioden van depressie. Minder vaak hebben zij ook last van gemengde episoden. Hieronder lees je meer over de verschijnselen en subtypen.

Kenmerken van een manische episode

Een manische episode is een duidelijk herkenbare periode met een voortdurend verhoogde of prikkelbare stemming. Deze periode houdt minstens een week aan (of elke duur in het geval ziekenhuisopname noodzakelijk is).
In hun manische periode vertonen mensen minstens drie van de volgende verschijnselen:

• De persoon heeft een opgeblazen gevoel van eigenwaarde of grootheidsideeën;

• De persoon heeft een afgenomen behoefte aan slaap (bijvoorbeeld: voelt zich uitgerust na slechts drie uur slaap);

• De persoon is spraakzamer dan gebruikelijk of heeft drang om te spreken;

• De persoon ervaart drukke, jagende gedachten;

• De persoon is makkelijker afgeleid dan gewoonlijk;

• De persoon onderneemt meer doelgerichte activiteiten (dit kan zowel sociaal, op het werk of op school, of seksueel zijn) of psychomotorische agitatie (lichamelijke rusteloosheid; iemand beweegt meer en onrustiger).

• De persoon houdt zich overmatig bezig met aangename activiteiten waarbij een grote kans bestaat op pijnlijke gevolgen (bijvoorbeeld ongeremd koopwoede, seksuele indiscreties, of zakelijk onverstandige investeringen).

Een manische periode zorgt verder voor één of meer van de volgende zaken:

• Duidelijke beperkingen op het gebied van werk, normale sociale activiteiten of relaties met anderen;

• De manische periode maakt ziekenhuisopname noodzakelijk om schade voor zichzelf of anderen te voorkomen;

• Er is sprake van psychotische kenmerken

Tijdens een manische periode verliezen mensen het zicht op de realiteit. Ze kopen dingen die ze niet kunnen betalen of sluiten zakelijke overeenkomsten af met onverantwoorde financiële risico’s. Problemen zien ze niet, ook al signaleert de omgeving die wel degelijk. Op waarschuwingen reageren ze geprikkeld en afwijzend: ‘Ik ben toch niet gek?!’. Zelf hebben ze vaak niet door dat ze zich anders gedragen dan normaal. Aan het einde van de manische periode zijn ze meestal lichamelijk en emotioneel uitgeput. Sommige mensen krijgen tijdens een manische periode last van een manische psychose met wanen en hallucinaties.

Kenmerken van een hypomane episode

Iemand die een hypomane episode doormaakt, maakt net als iemand in een manische episode, een duidelijk herkenbare periode door met een voortdurend verhoogde of prikkelbare stemming. Bij een hypomane periode houdt deze minstens vier dagen aan.
Anders dan bij een manische episode, is een hypomane episode niet ernstig genoeg om duidelijke beperkingen in het sociaal of beroepsmatig functioneren te veroorzaken. Ook is ziekenhuisopname niet noodzakelijk, en zijn er geen psychotische verschijnselen.

Een hypomane episode is minder extreem dan een manische episode, maar gaat wel samen met een duidelijke verandering in het gedrag van de persoon. Dit gedrag is niet karakteristiek voor hem of haar (wanneer hij of zij geen last heeft van de episode).
In een hypomane periode vertonen mensen minstens drie van de volgende verschijnselen:

• De persoon heeft opgeblazen gevoel van eigenwaarde of grootheidsideeën;

• De persoon heeft een afgenomen behoefte aan slaap (bijvoorbeeld: voelt zich uitgerust na slechts drie uur slaap);

• De persoon is spraakzamer dan gebruikelijk of heeft drang om te spreken;

• De persoon ervaart drukke, jagende gedachten;

• De persoon is makkelijker afgeleid dan gewoonlijk;

• De persoon onderneemt meer doelgerichte activiteiten (dit kan zowel sociaal, op het werk of op school, of seksueel zijn) of psychomotorische agitatie (lichamelijke rusteloosheid; iemand beweegt meer en onrustiger).

• De persoon houdt zich overmatig bezig met aangename activiteiten waarbij een grote kans bestaat op pijnlijke gevolgen (bijvoorbeeld ongeremd koopwoede, seksuele indiscreties, of zakelijk onverstandige investeringen).

Kenmerken van een depressieve periode

In hun depressieve periode vertonen mensen vaak meerdere van de volgende verschijnselen:

• Ze zijn erg besluiteloos.

• Ze zijn dodelijk vermoeid.

• Ze voelen zich niets waard.

• Ze hebben geen enkele belangstelling meer voor anderen, voor hobby’s of voor de gewone dingen van het leven.

• Ze hebben problemen met concentratie.

• Ze krijgen lichamelijke klachten.

• Ze hebben gebrek aan eetlust.

• Ze hebben slaapproblemen.

• Soms hebben ze de wens om dood te zijn.

Gemengde episode

Wanneer iemand een gemengde episode doormaakt, heeft iemand dagelijks last van symptomen die horen bij zowel een manische als een depressieve episode. Deze symptomen duren minstens een week.

Het is niet mogelijk om te voorspellen wie wel of niet een bipolaire stoornis zal krijgen. Er is niet specifiek één oorzaak aan te wijzen. Wel zijn er verschillende risicofactoren.

• Erfelijke factoren spelen een belangrijke rol bij het ontstaan van de bipolaire stoornis. Kinderen van een ouder met een bipolaire stoornis krijgen niet automatisch ook deze stoornis, maar ze hebben er wel een grotere kans op (10 tot 20%).

• Ook sociale en omgevingsfactoren kunnen een risicofactor zijn. Zo hebben bijvoorbeeld volwassenen die cannabis gebruiken vijf keer zoveel kans dat een bipolaire stoornis zich ontwikkeld.
​​​​​​​
• Maar ook traumatische jeugdervaringen, zoals mishandeling en verwaarlozing, verhogen de kans op een bipolaire stoornis. Daarbij maken trauma’s op jonge leeftijd dat de vooruitzichten van de stoornis minder gunstig zijn: er is dan een grotere kans op meer en ernstigere episoden van manie of depressie.

Een bipolaire stoornis heeft een erfelijke component en is niet te genezen, maar met de juiste behandeling en begeleiding kunnen de pieken en dalen wel beperkt worden. De basis van de behandeling bestaat uit een combinatie van:

• Behandeling met medicijnen
• Psycho-educatie en voorlichting
• Zelfmanagement

In sommige situaties is het zinvol om psychotherapie toe te voegen aan de behandeling. Bij zo’n 60% procent van de mensen met een bipolaire stoornis hebben behandelingen (met name medicijnen) een gunstig effect. Soms is opname in een psychiatrisch ziekenhuis wenselijk of nodig (bijvoorbeeld wanneer iemand in levensgevaar is door te denken aan zelfdoding).

Behandeling met medicijnen
Behandeling met medicijnen speelt een belangrijke rol bij de behandeling van een bipolaire stoornis. Medicijnen helpen de stemmingswisselingen onder controle te brengen; tijdens een manische periode of een depressie kunnen ze de verschijnselen verminderen. In symptoomvrije perioden helpen ze een volgende episode te voorkomen.

Psycho-educatie en voorlichting
Het is van belang dat iemand met een bipolaire stoornis goede informatie krijgt over de stoornis. Dit kan bijvoorbeeld in de vorm van folders en psycho-educatiecursussen (waarin onder meer kenmerken, beloop, het omgaan met en behandelen van de stoornis worden besproken met de persoon met een bipolaire stoornis).

Zelfmanagement
Het is in de behandeling verder van belang dat mensen met een bipolaire stoornis leren omgaan met symptomen, behandeling en lichamelijke en psychosociale gevolgen van de stoornis. Dit kan bijvoorbeeld middels de volgende methoden:
Via de lifechart-methode wordt middels een grafiek goed inzicht verkregen in zaken als het beloop van de stoornis, het medicijngebruik en het slaappatroon.
​​​​​​​
Ook kan bijvoorbeeld een noodplan worden opgesteld om te proberen een volgende episode te voorkomen. In een noodplan staat beschreven wat de persoon zélf, maar ook de behandelaar of eventueel andere betrokkenen kunnen ondernemen om een terugval te voorkomen.

Krijg inzicht in de bipolaire stoornis

Door je te verdiepen in de achtergronden, de symptomen en de aanpak van een bipolaire stoornis, leer je meer over wat de stoornis inhoudt en zal je jouw naaste wat beter begrijpen. Dit helpt je om er beter mee om te gaan. Bij sommige behandelingen worden psycho-educatie en cursussen voor naasten aangeboden. Je krijgt dan informatie en voorlichting over de bipolaire stoornis en tips en handvatten hoe ermee om te gaan. Vaak is er ruimte om ervaringen uit te wisselen.

Ga met elkaar in gesprek

Om er voor de ander te kunnen zijn, is het belangrijk dat je weet wat er in de ander omgaat. Ga daarom het gesprek aan en stel vragen zonder je op te dringen. Probeer je woordkeuze neutraal te houden en geef geen waardeoordeel. Mensen die zich beoordeeld voelen gaan vaak in de verdediging en dit maakt het lastig om een goed gesprek te voeren. Bagatelliseer niet wat jouw naaste je vertelt over hoe hij of zij zich voelt. Vraag naar wat het voor de ander betekent zich zo te voelen. Kijk wat jouw reactie doet. Onbedoeld hebben opmerkingen soms een verkeerde uitwerking. Kijk of je anders kan reageren. Aansluiten bij de woorden die jouw naaste zelf gebruikt, helpt hierbij. Geef hierbij gerust aan dat jij je best doet en dat het af en toe even zoeken is hoe je het beste reageert. Probeer hierbij het gedrag van de ander niet op jezelf te betrekken. Bedenk je dat de sombere of uitgelaten stemming deel uitmaakt van de stoornis.

Stimuleer het bijhouden van een stemmingsgrafiek

Een manier om meer inzicht te krijgen in de bipolaire stoornis is het bijhouden van een stemmingsgrafiek of life-chart. Hierin houdt jouw naaste bij wanneer en in welke situaties er ontregelingen waren en wat toen hielp eruit te komen. Zo kan hij of zij zien wat invloed heeft op de stemming en hoe hij of zij reageert op bijvoorbeeld het gebruik van medicijnen. Hierdoor komt er wat meer controle over het leven. Maakt jouw naaste nog geen gebruik van zo’n stemmingsgrafiek, stel het dan eens voor. Doe dit op een niet dwingende manier.

Ondersteun jouw naaste bij het maken van een noodplan

In een signalerings- of noodplan staat omschreven wat jouw naaste en de mensen in zijn of haar omgeving merken als hij of zij ontregeld is of dreigt te raken. Ook staat erin wat er op dat moment het beste kan gebeuren. Dit noodplan kan het beste samen met de behandelaar worden opgesteld, maar ook jouw inbreng is hierbij belangrijk. Jij ziet vaak vanaf dichtbij wat er wel en niet werkt. In overleg met elkaar spreek je af dat jij let op stemmings- of gedragsveranderingen. Zo help je jouw naaste op tijd aan de bel te trekken en hulp te zoeken. Je kan afspreken dat je actie onderneemt als je merkt dat jouw naaste een manische periode heeft, door zijn of haar hulpverlener in te schakelen en door bijvoorbeeld de bankpas weg te nemen. Ook spreek je met elkaar af hoe je het beste ondersteunt in een sombere periode, bijvoorbeeld door op bezoek te komen of te gaan wandelen. Netwerk Kwaliteitsontwikkeling GGz, MIND Landelijk Platform Psychische Gezondheid en Trimbos-instituut maakten een toolkit die het makkelijker maakt om samen te beslissen over de best passende zorg en ondersteuning.

Vermijd de stoel van hulpverlener

Hoewel het goed is om jouw naaste te ondersteunen en te signaleren als het misgaat, betekent dat niet dat jij op de stoel van hulpverlener moet gaan zitten. Het is goed om op jouw manier te helpen en te steunen, maar neem geen taken over die eigenlijk bij de hulpverlening horen. Hulpverleners zijn hiervoor opgeleid en zo houd jij jouw relatie met je dierbare gezond. Bovendien zou je hiermee een veel belangrijkere rol opgeven, bijvoorbeeld die van broer of partner. Bedenk dat iemand niet de bipolaire stoornis is Hoewel iemand met een bipolaire stoornis last heeft van hoge pieken en diepe dalen, betekent dit niet dat diegene de stoornis is. Natuurlijk maakt de stoornis onderdeel van hem of haar uit, maar de ander is nog zoveel meer. Bijvoorbeeld een moeder of vader, zoon of dochter. Het helpt de ander wanneer jij dit ook af en toe naar hem of haar uitspreekt.

Stel verwachtingen bij en accepteer

Hoe graag je het zou willen, ga er niet van uit dat een behandeling alles snel ‘oplost’. De ander kan niet zomaar de knop omdraaien. Vaak gaat het om een langer proces met vallen en opstaan. Door niet te hoge verwachtingen en eisen te hebben, leg je niet te veel druk op de schouders van de ander. Jouw naaste kan (tijdelijk) veranderen door de bipolaire stoornis. Daar mag je verdrietig om zijn. Het klinkt misschien lastig, maar door de situatie te aanvaarden zoals die is, creëer je ruimte om problemen van een andere kant te bekijken.

Zorg goed voor jezelf

Door het zorgen voor de ander, ben je misschien wel geneigd jouw eigen behoeftes minder belangrijk te maken. Niet doen! Bedenk daarbij dat het goed zorgen voor jezelf niet alleen een positief effect heeft op jouw eigen welzijn, maar dat het hierdoor juist beter lukt er voor de ander te zijn. Cijfer jezelf dus niet weg en blijf ook jouw eigen leven leiden. Onderhoud contact met andere mensen en doe leuke dingen waarvan jij energie krijgt en waardoor je ontspant. Ontspanningsoefeningen kunnen hierbij helpen. Ook er af en toe over praten en je hart luchten bij mensen in je omgeving die je vertrouwt, lucht vaak erg op. Stel daarnaast grenzen naar je naaste toe. Geef aan waar je bij kan helpen, en waarbij jij dat niet wil of kunt.

Heb aandacht voor kinderen in het gezin

Heb je kinderen en is je naaste met een bipolaire stoornis jouw partner of een ander kind in het gezin? Kinderen merken bijna altijd dat er iets aan de hand is, ook al lijkt dat soms niet zo. Leg ze uit wat er met hun vader/moeder of broer/zus aan de hand is. Als er een crisis is, vertel je kinderen dan dat dit niet door hen komt. Uitleg helpt bij het ontwikkelen van strategieën om er goed mee om te kunnen gaan. Probeer het onderwerp bespreekbaar te houden binnen het gezin. Geef aan dat jouw kinderen er over mogen praten en vragen mogen stellen. Het is belangrijk dat kinderen gezien en gehoord worden door de ouders en dat gevoelens er mogen zijn. Zorg er ook voor dat je kinderen genoeg afleiding hebben buitenshuis, weg van de spanning.

Vraag om hulp en neem hulp van anderen aan

Als naaste van iemand met een bipolaire stoornis, kan jij ook behoefte hebben aan ondersteuning. Betrek als het even lukt ook familie en vrienden bij de zorg voor je naaste. Heb jij het door de situatie moeilijk? Aarzel dan niet om professionele hulp te zoeken. Maak een afspraak bij jouw huisarts. Hij of zij kan je ondersteunen om op de been te blijven, je adviezen geven over hoe je het beste voor je naaste zorgt en je doorverwijzen voor passende hulp als dat nodig is.

Zoek contact met andere naasten

Het delen van ervaringen met andere naasten zorgt meestal voor erkenning en ‘lucht’ om met de situatie om te gaan. Veel mensen vinden het steunend om te ervaren dat ze niet de enige zijn met een naaste met een bipolaire stoornis. Daarnaast kunnen anderen je misschien wel op weg helpen met de aanpak van problemen: de kans is groot dat een ander iets soortgelijks al eens eerder heeft meegemaakt. Kijk als naaste wat het beste aansluit bij jouw wensen. Bezoek een avond van Een Handreiking in uw regio. Op de website van Plusminus staat meer informatie, ook over lotgenotengroepen voor naasten. MIND Naasten Centraal biedt, naast andere vormen van ondersteuning, contactgroepen op veel plaatsen in het land. En op de website Naasten in Kracht vind je informatie, tips, inspiratie en steun. Vooral van elkaar.